Tek Sağlık; insanların, hayvanların, bitkilerin ve ekosistemlerin sağlığını sürdürülebilir bir şekilde dengelemeyi ve iyileştirmeyi amaçlayan bütünleşik, birleştirici bir yaklaşımdır. İnsanların, evcil ve vahşi hayvanların, bitkilerin ve ekosistemler dâhil daha geniş çevrenin sağlığının yakından bağlantılı ve birbirine bağımlı olduğunu kabul eder. Tek Sağlık yaklaşımının temelinde; toplumun farklı kesimlerindeki çok sayıda sektörü, disiplini ve topluluğu birlikte çalışmak üzere harekete geçirmek bulunmaktadır (1).
Yaklaşım; refahı teşvik etmek, sağlığa ve ekosistemlere karşı tehditlerin üstesinden gelmek için toplumun çeşitli kesimlerinden birden fazla sektörü, disiplini ve topluluğu harekete geçirirken; temiz su, enerji, hava; güvenli ve besleyici gıda; iklim değişikliği ile ilgili harekete geçmeye ve sürdürülebilir kalkınmaya katkı sağlamaya dikkat çekmektedir (1).
Halen etkisini sürdüren COVID-19 salgını; insan, hayvan, bitki ve çevre sağlığı arasındaki birbirine bağlılığı kabul ederek, biyolojik çeşitlilik ve gıda sistemleri sağlık tehditlerini ele almak için Tek Sağlık yaklaşımı benimsemenin önemini açıkça göstermiştir.
Gelecekteki salgınları önlemek ve Tek Sağlık yaklaşımıyla sağlığı sürdürülebilir bir şekilde geliştirmeye yönelik uluslararası taleplere yanıt olarak; Dörtlü (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP), Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü (WOAH) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO)) tarafından; Tek Sağlık Ortak Eylem Planı hazırlanmıştır. (2)
İnsan, hayvan, bitki ve çevre sağlığı için birlikte çalışmak amacıyla 2022-2026 yılları arasında uygulanmak üzere hazırlanan Tek Sağlık Ortak Eylem Planı; sağlık tehditlerini toplu olarak daha iyi önleyebilmek, tahmin ve tespit ederek bunlara yanıt vermek için sistemleri ve kapasiteyi bütünleştirmeyi önermektedir. Sektörler ve disiplinler arasında mevcut yapıların kırılması, yenilikçi yaklaşımlar ile sosyal, idari, bilimsel, ekonomik ve siyasi iradenin güçlendirilmesi ile oluşacak koordinasyonun, sürdürülebilir kalkınmaya katkıda bulunurken insanların, hayvanların, bitkilerin ve çevrenin sağlığını iyileştirmesi beklenmektedir. Dörtlünün, şu anda Tek Sağlık Ortak Eylem Planını her düzeyde işlevsel hale getirmek ve ülkelerin Tek Sağlık sistemlerini ve kapasitelerini kurmalarını veya daha da güçlendirmelerini desteklemek için bir uygulama çerçevesi geliştirdiği bildirilmektedir (3)
Ülkemizin de aralarında bulunduğu G20 ülkelerinin 2022 yılında yapılan toplantısında; Tek Sağlık Ortak Eylem Planı, bir referans ve yol gösterici olarak kabul edilmiştir. Tek Sağlık yaklaşımının operasyonel hale getirilmesi, küresel sağlık güvenliğinin desteklenerek, Tek Sağlık yaklaşımını her düzeyde güçlendirmek ve yaygınlaştırmak için aşağıdaki yedi tavsiyeyi içeren “Lombok Tek Sağlık Özeti”; G20 tarafından kabul edilmiştir (4).
- Tek Sağlık öncelikleri için farkındalığı ve savunuculuğu artırmak
- Eksikleri ve fırsatları belirlemek,
- Tek Sağlık yönetişimini iyileştirmek,
- Tek Sağlık finansmanını veya yatırımını desteklemek,
- Tek Sağlık Ortak Eylem Planını bir eylem planı olarak kullanmak,
- Tek Sağlık yaklaşımını tüm ilgili politikalarda uygulamak,
- Tek Sağlık araştırmasını, bilgisini ve kapasitesini kolaylaştırmak.
Hayvanların, çevrenin, bitkilerin ve insanların birbirine bağlılığının derinlemesine ve sistematik olarak kabul edildiği, değer verildiği ve herkesin yararına hareket edildiği bir dünya vizyonuyla hareket eden Tek Sağlık Komisyonu; küresel ve bölgesel kuruluşlar ile ülkelerce hazırlanmış “Tek Sağlık Stratejik Eylem Planlarını, Küresel Kuruluşların Tek Sağlık Çerçeve Belgelerini, Bölgesel Tek Sağlık Çerçevelerini ve Tek Sağlık Antimikrobiyal Direnç Stratejik Planlarını derleyerek yayınlamaktadır (5).
Tek Sağlık Komisyonu web sitesindeki Tek Sağlık Stratejik Eylem Planlarının; hastalıkların ortaya çıkma riskinin yüksek olduğu, zoonotik sıcak noktalar olarak tanımlanan; çoğunluğu Afrika (Burkina Faso, Kamerun, Etiyopya, Almanya, Kenya, Gine, Liberya, Sierra Leone, Liberya, Mali, Namibya, Nijerya, Ruanda, Senegal, Sierra Leone, Güney Sudan, Tanzanya, Uganda) ülkeleri olmak üzere bazı Güney Doğu Asya (Tayland, Vietnam, Bangladeş, Butan, Myanmar) ülkelerine ait olduğu görülmektedir.
Tek Sağlık Komisyonu web sitesinde strateji belgesi bulunan tek Avrupa ülkesi olan Almanya’nın Federal Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Bakanlığı; insanlar, hayvanlar ve çevre arasındaki karşılıklı bağımlılıklara bütünsel bir bakış açısı getiren Tek Sağlık yaklaşımını benimsediği bildirilmektedir. Konuyla ilgili salgınları ve pandemileri önlemek veya erken bir aşamada tespit ederek kontrol altına alarak uzun vadede insanlar ve hayvanlar için sağlık risklerinin azaltmayı amaçlayan bir stratejik plan hazırlandığı ifade edilmektedir (6).
Doğu Akdeniz Bölgesi ülkelerinin, diğer tüm bölgeler gibi, ortaya çıkan ve yeniden ortaya çıkan zoonoz tehdidiyle karşı karşıya olduğu, kaynak eksikliği, zayıf sağlık sistemleri ve siyasi faktörler göz önüne alındığında, bu bölgedeki zorlukların yüksek olduğu, Tek Sağlık yaklaşımını benimsemenin, bu ülkeler için acil hale geldiği ifade edilmektedir. Bu gerekçeyle WHO Doğu Akdeniz Bölge Ofisi tarafından “Doğu Akdeniz Bölgesi için zoonotik hastalıklara odaklanan eylem için Tek Sağlık operasyonel çerçevesi” hazırlanmıştır (7).
Tek Sağlık Komisyonunun web sitesinde ve diğer uluslararası kaynaklarda Tek Sağlık konusunda, ülkemize ait ulusal yâda bölgesel düzeyde hazırlanmış stratejik eylem plan yoktur.
Ülkelerde uygulamayı engelleyen faktörler arasında; insan ve hayvan sağlığı ile çevrenin parçalanmış ve bağlantısız yönetişimi; Tek Sağlık yaklaşımının konsepti ve kapsamı hakkındaki anlaşmazlıklar; ekonomik faydalarının yeterince tanınmaması; beşeri ve veteriner hekimler ile çevre profesyonelleri arasında ileriye dönük bir anlaşma olmaması ve yetersiz eğitim faaliyetleri yer almaktadır. Tek Sağlık, karmaşık bir uygulama süreci ile basit ve güçlü bir kavramdır. Tek Sağlık’ın etkili bir şekilde uygulanması için çerçeve, siyasi taahhüt, politika oluşturma, sürdürülebilir finansman, program geliştirme, bilgi paylaşımı, kurumsal işbirliği, kapasite geliştirme, sivil toplumun katılımı ve toplulukların aktif katılımının gerekli olduğu bildirilmektedir (8).
Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğünün Eylem Planları (9) başlıklı sayfasında; ulusal, bölgesel ve küresel düzeyde strateji belgeleri ve eylem planları bulunurken, Tek Sağlıkla ilgili herhangi bir belge bulunmamaktadır. Bu sayfada yer alan 2019-2023 Türkiye Zoonotik Hastalıklar Eylem Planı; Tek Sağlık Yaklaşımı çerçevesinde sektörlerin güçlerinin birleştirilmesini ve bütünsel bir yaklaşım ile Türkiye’de zoonotik hastalıkların yaygınlığını azaltarak toplumun yaşam kalitesini artırmayı hedeflemektedir. Türkiye Zoonotik Hastalıklar Eylem Planında; gıda güvenliği ve güvencesi, antimikrobiyal direnç ve çevre konusunda herhangi bir düzenleme yoktur.
Çoğu ülkelerde insan ve hayvan sağlığıyla ile ilgili bakanlıklar ülkemizde de olduğu gibi ayrı ayrıdır. İnsan, hayvan, bitki ve çevre sağlığının korunması ile ilgili mevcut yönetişim yapılarının sürdürülmesi farklı yetki ve görevler nedeniyle gereklidir. Ancak, mevcut parçalı sağlık yönetişim yapısı, sağlık sorunlarını çözmeye yönelik geleneksel doğrusal yaklaşımla birlikte günümüz sağlık sorunlarını çözmek için yetersiz ve sürdürülemez hale gelmiştir. İnsan ve hayvan sağlığı ile çevre ve ekosistem sağlığı arasındaki kopukluk büyümekte, insani gelişme kazanımları, genellikle ekosistemleri etkileyen fark edilmeyen olumsuz dışsallıklarla birlikte gelmektedir. Biyoçeşitlilik ve ekosistem hizmetlerindeki bozulma, geçen yüzyılın sağlık kazanımlarını tersine çevirmekle tehdit etmektedir. İnsan, hayvan, bitki ve ekosistem sağlığındaki sektörelleşmeyi ortadan kaldırmak ve sağlığa daha bütüncül bir şekilde yaklaşmak, Tek Sağlık’ı benimsemek için acilen bir paradigma değişikliğine ihtiyaç duyulmaktadır. (10)
Türkiye’de gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ulusal hastalık kontrol ve korunma merkezi olmadığı gibi, ne yazık ki kurumsal olarak oluşturulmuş ‘Tek Sağlık’ sistemi de bulunmamaktadır. Hayvan hastalıkları, gerek hayvan ve insan sağlığı gerekse ekonomi için önemli bir sorundur.
Ülkemizde insan ve hayvan sağlığı açısından önemli olan zoonotik hastalıklarla mücadele, korunma ve kontrol önlemlerinin alınabilmesi için etkin işbirliğinin sağlanabilmesi, çalışma şartları, plan, proje ve prensipleri belirlenmesi amacıyla; Tarım ve Orman Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı arasında 24.09.2018 tarihinde Türkiye Zoonotik Hastalıklar Milli Komitesi Protokolü imzalanmıştır. Protokole dayanılarak yayınlanan “Türkiye Zoonotik Hastalıklar Eylem Planı”nda multidisipliner tek sağlık kavramını oturtmak için, yerel, bölgesel ve ulusal düzeyde sağlık, veteriner, tarım, çevre, teşhis laboratuvarları ve ilgili diğer bilim dallarının zoonotik hastalıkların belirlenmesi ve önlenmesinde yakın işbirliği içerisinde ve birlikte çalışma yapmaları gerektiği ifade edilmektedir. Buradaki multidisipliner yaklaşımın zoonotik hastalıklarla ilgili olduğu göz önüne alındığında; gıda güvenliği ve güvencesi; antibiyotik direnci ve ekosistemleri içeren çevre sağlığı ile ilgili iletişim, işbirliği ve koordinasyondan söz edilmesi mümkün değildir.
Tek Sağlık yaklaşımıyla, sektörler ve disiplinler arası etkili bir koordinasyon mekanizmasının oluşturulması; mevcut, yeni ortaya çıkacak, tekrarlayan zoonotik ve ihmal edilmiş tropikal hastalıklarla mücadele; gıda güvenliği ve güvencesi; antibiyotik direnci ve çevre sağlığı açısından gelecek tehditlerin tahmin edilmesinde ve önlem stratejilerinin geliştirilmesinde son derece önemlidir.
İnsan, hayvan, bitki ve çevre arayüzündeki sağlık sorunlarının çözümü için; ilgili ve sorumlu tüm sektör ve disiplinler arasında işbirliği, iletişim, kapasite geliştirme ve koordinasyonun güçlendirilmesine ihtiyaç vardır. Ülkemizde sağlık tehditlerinin daha iyi önlenebilmesi, tahmin ve tespit edilebilmesi, bunlara yanıt verilebilmesi ve sürdürülebilir kalkınmaya katkıda bulunulurken; insanların, hayvanların, bitkilerin ve çevrenin sağlığını iyileştirmeyi amaçlayan çalışmaların koordinasyonu için yeni bir kurumsal yapılanmaya ihtiyaç bulunmaktadır. Bu yeni yapılanma; kurum, kurul, komisyon yada komite şeklinde olabilir. Bu yapılanma aracılığıyla Tek Sağlık yaklaşımının etkili bir şekilde daha iyi çevre, daha iyi beslenme, daha iyi üretim ve herkes için daha iyi bir yaşama yol açan sürdürülebilir gıda ve tarım sistemlerine giden yolun açılması sağlanabilir.
Bu yeni yapılanmanın öncelikli olarak Tek Sağlık Ulusal Eylem Planı hazırlaması gereklidir. Tek Sağlık’ın vazgeçilmez unsurları; beşeri hekimler, veteriner hekimler, eczacılar, halk sağlığı uzmanları, mikrobiyologlar, biyologlar, epidemiyologlar ekologlar, yardımcı sağlık personelleri, çevre bilimciler, şehir planlamacıları, sosyologlar, coğrafyacılar, politikacılar, mühendisler, hukukçular, bilgisayar uzmanları, çiftçiler, tarım işçileri ile ilgili kurum ve kuruluş temsilcileri; bu planın hazırlanmasında ve uygulanmasında iş birliği içerisinde görev almalıdır.
Ulusal olarak bakanlıklar düzeyinde; disiplinler arası kurumsal iletişim ve işbirliğini, zoonotik ve ihmal edilmiş tropikal hastalıkların kontrolü, antimikrobiyal direnç, gıda güvenliği ve güvencesi ile çevre sağlığı konularında; ulusal koşullarımızı, önceliklerimizi ve kaynaklarımızı dikkate alan; ilgili tüm disiplinlerin, sektörün iletişim kurarak, işbirliği yapmasına olanak sağlayacak “Tek Sağlık Ulusal Eylem Planı”nda aşağıdaki hedefler yer almalıdır;
- İnsanların, hayvanların, bitkilerin ve ekosistemlerin sağlığını geliştirmek ve insan-hayvan-bitki-çevre arayüzündeki riskleri önlemek ve yönetmek için çok sektörlü yaklaşımların etkin bir şekilde uygulanması için yeterli rehberlik ve araçlar sağlamak, farkındalığı ve savunuculuğu artırmak.
- Hastalıkların ortaya çıkma ve yayılma bağlantılarını ve nedenlerini anlayarak, ileriye yönelik önlemleri benimsemek ve Tek Sağlık sürveyansı, erken uyarı ve yanıt sistemlerini güçlendirerek zoonotik salgınların ve pandemilerin yerel ve ulusal etkilerini azaltmak ve en aza indirmek.
- Toplum merkezli, risk temelli çözümlemeler, yerelden ulusal düzeye ve sektörler arası politikaları ve yasal çerçeveleri güçlendirme, siyasi taahhüt ve yatırımı artırma gibi konularda destek oluşturarak; endemik zoonotik, ihmal edilmiş tropikal ve vektör kaynaklı hastalıkların yükününün azaltılmasına katkı sağlamak.
- İnsanların, hayvanların, bitkilerin ve ekosistemlerin sağlığa kavuşmasını ve gıda tedarik zinciri ile etkileşimlerinde sağlıklı kalmasını sağlamak için paydaşlar arasında farkındalığı, politika değişikliklerini ve eylem koordinasyonunu teşvik etmek.
- Antimikrobiyal etkinliği korumak; insan, hayvan ve bitki sağlığında sorumlu ve dikkatli kullanım konusunda antimikrobiyallere sürdürülebilir ve adil erişimi sağlamak için çalışma yapmak.
- İnsanların, hayvanların, bitkilerin ve ekosistemlerin sağlığını ve sürdürülebilir gelişimi ortaklaşa desteklemek için biyoçeşitliliği korumak ve eski haline getirmek, ekosistemlerin ve daha geniş çevrenin bozulmasını önlemek.
Ülkemizdeki insan, hayvan, bitki ve çevre sağlığı sistemlerini güçlendirmek için Tek Sağlık kapasitelerini geliştirilmesi; ortaya çıkan ve tekrarlayan zoonotik salgınlar ve pandemilerden kaynaklanan risklerin azaltılması; endemik zoonotik, ihmal edilmiş tropikal ve vektör kaynaklı hastalıkları kontrol edilmesi ve ortadan kaldırması; gıda güvenliği risklerinin değerlendirilmesi, yönetimi ve iletişimin güçlendirilmesi; Antimikrobiyal Direnç (AMR) salgınının önlenmesi ve çevrenin Tek Sağlık’a entegre edilebilmesi “Tek Sağlık” yaklaşımı çerçevesinde ilgili sektör, disiplin ve kurumların iş birliği yaparak koordineli olarak çalışması ile başarılabilir.
Kaynaklar;
- https://www.who.int/groups/one-health-high-level-expert-panel
- https://www.fao.org/documents/card/en/c/cc2289en
- https://www.who.int/news/item/23-12-2022-one-health-joint-plan-of-action-launched-and-presented-by-who-and-the-quadripartite-partners
- https://www.who.int/news/item/23-12-2022-one-health-in-g20-countries
- https://www.onehealthcommission.org/en/resources__services/one_health_strategic_action_plans/
- bmz.de/resource/blob/57862/strategiepapier550-one-health.pdf
- https://applications.emro.who.int/emhj/v26/06/10203397202606720725-eng.pdf?ua=1&ua=1
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6607818
- https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/yayinlarimiz/eylem-planlari
- https://agris.fao.org/agris-search/search.do?request_locale=en&recordID=GB2018800853&sourceQuery=&query=&sortField=&sortOrder=&countryResource=&agrovocString=&advQuery=¢erString=&enableField=#